Xaaladda Dhaqaale ee Afghanistan Ka Dib Talibaan

Horudhac

Kadib markii Taaliban ay dib ugu soo laabteen xukunka Afghanistan saddex sano kahor, dalkaan buuraleyda ah wuxuu galay marxalad cusub oo siyaasadeed iyo dhaqaale. In kasta oo caqabado badan ay weli taagan yihiin, waxaa muuqda calaamado horumar oo dhaqaale ah, kuwaas oo keenaya su’aal ah: Ma Taaliban baa ku guuleysatay in ay joojiso burburkii dhaqaale ee soo food saaray Afghanistan? Warbixin uu soo saaray Bangiga Adduunka ayaa iftiimisay calaamado muujinaya xasilooni iyo dib-u-soo-kabasho, inkasta oo ay jiraan dhibaatooyin baahsan sida saboolnimada, gaajada, iyo xuquuqda dumarka oo xadidan. Maqaalkaan, waxaan ku eegaynaa dhinacyada dhaqaalaha, horumarka, iyo caqabadaha haysta Afghanistan xilligan cusub.

1. Hoos u Dhaca Sicir Bararka iyo Xasiloonida Lacagta Afghani

Guulaha ugu waaweyn ee Taaliban waxay ka muuqdaan xasiloonida lacagta Afghani iyo hoos u dhaca sicir bararka. Tan iyo markii ay Taliban la wareegtay xukunka, lacagta Afghani waxay kor u kacday 22.8% marka loo eego doolarka. Sicir bararka guud ayaa sidoo kale hoos u dhacay 9.7% bishii Febraayo 2024, iyadoo qiimaha raashinka uu hoos u dhacay 14.4%, halka badeecooyinka kale ee aan ahayn cuntooyinka ay qiimo dhaceen 4.4%. Tani waxay ka dhalatay xaraashyo lacag caddaan ah oo joogto ah oo uu qabtay Bangiga Dhexe ee Afghanistan iyo nidaam maaliyadeed oo adag oo la hirgeliyay.

Waxa kale oo dhaqaalaha Afghanistan taageero weyn ka helay lacagaha ay magangelyo-doonka Afghan ee dibadda joogaan dib ugu soo diraan qoysaskooda. Waxaa la qiyaasayaa in lacagahaas ay sannadkii 2024 gaareen $1 bilyan, taasoo qeyb weyn ka qaadatay xasiloonida dhaqaale ee dalka.

2. Kororka Dakhliga Gudaha iyo Maaliyadda Dowladda

Mid ka mid ah tallaabooyinka Taliban ee dhiirrigelinta dhaqaalaha waa xoojinta nidaamyada canshuuraha iyo kordhinta dakhliga gudaha. Waxaa la sheegay in dakhliga guud ee dowladda ee muddada u dhaxaysa Maarso ilaa Agoosto 2024 uu gaaray 90.6 bilyan Afghani ($1.3 bilyan), taasoo ahayd 15% ka badan isla muddadaas sannadkii hore. Dakhliga waxuu si gaar ah uga kordhay adeegyada sida:

• Baasaboorrada iyo adeegyadooda: Canshuurta baasaboorrada oo sare u kacday.

• Hawada: Dakhliga ka soo xarooda diyaaradaha caalamiga ah ee isticmaala hawada Afghanistan ayaa kordhay.

• Macdanta: Dakhliga macdanta, gaar ahaan dhuxusha iyo macdanta kale, ayaa ka mid ah meelaha ugu waaweyn ee kororka dhaqaalaha.

Si kastaba ha ahaatee, kastamada oo mas'uul ka ah 52% dakhliga guud ayaa hoos u dhacay 1% sabab la xiriirta hoos u dhaca qiimaha badeecooyinka qaar iyo sicirka lacagta oo sare u kacay.

3. Dhibaatooyinka Ganacsiga iyo Suuqyada Cusub

In kasta oo Taliban ay suurtageliyeen in ganacsiga dalku uu si xasilloon u socdo, xiriirka ganacsi ee muhiimka ah ee Pakistan ayaa hoos u dhacay. Pakistan, oo ahayd suuq weyn oo loo iibgeeyo badeecadaha Afghanistan sida dhuxusha iyo miraha, ayaa xaddidday ganacsiga iyada oo tirtirtay faa’iidooyinkii ganacsi ee badeecadaha Afghanistan. Tani waxay keentay in Afghanistan ay xoogga saarto suuqyada kale, gaar ahaan Iran oo noqotay mid muhiim ah.

Waxaa kor u kacay 186% ganacsiga Afghanistan ee Iran, taasoo keentay in Iran ay noqoto 30% ee ganacsiga Afghanistan. Si kastaba ha ahaatee, weli waxaa jira caqabado badan oo ganacsiga ku saabsan, gaar ahaan iyadoo laga tagayo suuqyada waaweyn sida Pakistan.

4. Saameynta Caalamiga ah ee Isbeddellada Dhaqaalaha Afghanistan

Horumarka dhaqaale ee Afghanistan wuxuu si weyn u saameyn doonaa gobolka iyo caalamka. Bangiga Adduunka wuxuu sheegay in haddii Afghanistan ay xoogga saarto dhinacyada beeraha iyo macdanta, ay suurtagal tahay in dhaqaalaha dalku uu noqdo mid ka madax bannaan deeqaha caalamiga ah. Beeraha waxay gaar ahaan noqon karaan mid horseeda horumar iyo shaqo-abuur, iyadoo sidoo kale laga faa'iideysanayo kaabayaasha casriga ah sida waraabka iyo suuqyada caalamiga ah.

5. Caqabadaha Wali Jira

In kasta oo horumar muuqda uu jiro, caqabadaha haysta Afghanistan ayaa weli ah kuwo baaxad leh, waxaana ka mid ah:

• Saboolnimada iyo Amniga Cuntada: Dad badan oo Afghani ah ayaa weli ku tiirsan gargaar caalami ah si ay nolol maalmeedkooda u dabaraan.

• Xuquuqda Dumarka: Dumarka waxaa laga xaddiday ka qeybgalka dhaqaale, taasoo keentay in horumarka dhaqaale ee dalka uu xaddidnaado.

• Xiriirka Caalamiga ah: Xayiraadaha caalamiga ah iyo xiriirada ganacsi ee xumaaday ayaa hoos u dhigaya fursadaha maalgashi ee dalka.

Gunaanad

Dhaqaalaha Afghanistan wuxuu maraya marxalad kala guur ah oo u baahan dadaal badan si loo xaqiijiyo koboc waara. Taliban waxay ku guuleysatay inay xasiliso dhaqaalaha, hoos u dhigto sicir bararka, iyo inay kordhiso dakhliga gudaha, laakiin si loo gaaro horumar ballaaran, waxay u baahan tahay inay waajahdo caqabadaha waaweyn ee jira. Maamulka cusub wuxuu leeyahay fursad uu uga faa'iideysto khayraadka dabiiciga ah iyo beeraleyda si loo abuuro dhaqaale adkeysi leh oo aan ku xirneyn deeqaha caalamiga ah.